Kleine ontwikkelingspsychologie

Hond als steun voor kinderen

    Honden stemmen hun gedrag af op dat van hun volwassen verzorgers. Bij onderzoek daarnaar wordt gelet op drie dingen:
Als de baas of bazin rustig zit, is dan ook de hond in rust?
Als hij of zij opstaat komt dan ook de hond in beweging?
En loopt die dan niet verder dan een meter van de baas of bazin vandaan in dezelfde richting?
Het antwoord op die drie vragen is ja. Tenminste in een veel hoger percentage dan je volgens louter kans mag verwachten. Het gaat alleen veel minder op voor honden die uit het asiel zijn gehaald en dus niet door de volwassene zelf als puppy zijn getraind.

Uit nieuw onderzoek blijkt ditzelfde te gelden voor de kinderen uit het gezin waarin zij als pup zijn grootgebracht. Ook ten aanzien van hen synchroniseren honden hun gedrag wat betreft activiteit, nabijheid en oriëntatie in de ruimte, zij het wel in iets mindere mate.

De onderzoekers denken dat dit het geheim is achter de gunstige invloed die een thuishond op kinderen kan hebben. Er zijn talrijke aanwijzingen dat het goed is voor hun sociale ontwikkeling, dat ze meer bewegen dan kinderen zonder hond, ze minder angstig zijn en dat een hond voor hen een hechtingsfiguur kan zijn.

Zonder zich ervan bewust te zijn moet zo’n wezen dat zonder aanmoediging met hen ‘meebeweegt’ een emotionele steun zijn. Met zo’n trouwe metgezel sta je net iets steviger in het leven.

(Bron: Shelby Wanser e.a. Dog-human behavioral synchronization: family dogs synchronize  their behaviour with child family members. Animal Cognition online, 12 januari 2021)

(Deel II Hoofdstuk Zelfstandig worden  Copingmechanismen)

Onveilig gehechte kinderen in kinderopvang

    Leidsters in kinderopvang en leerkrachten in groep 1 van de basisschool kunnen een belangrijke rol spelen in het voorkómen dat kinderen die thuis onveilig gehecht zijn in de jaren daarna onzeker, extreem verlegen en bangelijk worden. Deze relatie tussen onveilige hechting en angstproblemen is herhaaldelijk vastgesteld.

Aan het betreffende Amerikaanse onderzoek deden 769 kinderen en hun moeders mee. De aard van de gehechtheid werd getest met 36 en 54 maanden. Met zes, acht en tien jaar werden de kinderen getest op eventuele angst- en onzekerheidsproblematiek.

De leidsters werden geïnterviewd over het gedrag van het kind in de groep, met name in de relatie met haarzelf. Daarbij lag de nadruk op de mate waarin een kind aan haar ‘hing’, haar aandacht vroeg. 

Het eerste dat duidelijke naar voren kwam was dat onveilige hechting inderdaad nogal eens leidt tot latere onzekerheid, verlegenheid en angsten.

Het tweede  was dat onveilig gehechte kinderen zich veel vaker aanhankelijk, afhankelijk, aandachttrekkend gedroegen in hun relatie met leidsters dan veilig gehechte kinderen.

Maar de belangrijkste conclusie was dat de reactie van de leidsters op het gedrag van zo’n ‘kleverig’, steeds hulp zoekend kind doorslaggevend kon zijn voor de verdere ontwikkeling van problemen. Als zij daar niet of zelfs wat geërgerd op reageerde bleef het verband bestaan. Als zij daarentegen het kind met warmte tegemoet kwam en vooral als zij het voortdurend met een zacht lijntje aanspoorde om zelf dingen te durven doen was het verband voor een deel weg.

Leidsters en leerkrachten kunnen dus een belangrijk tegenwicht vormen voor moeizame moeder-kind relaties.

(Bron: Robin Neuhaus e.a. The mediating role of child-teacher dependency in the association between early mother-child attachment and behavior problems in middle childhood. Attachment & Human Development online, 17 april, 2020)

 

(Deel I Hoofdstuk Een veilige basis Veilig of onveilig gehecht)

Waar komt iemands persoonlijkheid vandaan?

    De bekende Amerikaanse psychologe Carol Dweck heeft in een artikel kort en bondig de kern uitgelegd van haar persoonlijkheidstheorie. Het is volgens haar een nieuwe kijk op het samenspel van nature en nurture.

De basis van iemands persoonlijkheid wordt gevormd door drie behoeften waarmee mensen op de wereld komen: de behoefte om te kunnen voorspellen wat komen gaat, de behoefte om daar door eigen actie op in te spelen en de behoefte om door anderen geaccepteerd te worden. Later in het leven ontstaan nieuwe behoeften door combinaties van deze drie.

Eveneens van meet af aan na de geboorte beschikken baby’s over de mogelijkheden zelf deze behoeften te bevredigen. Ze zijn leergierige wezentjes die voortdurend informatie zoeken en opnemen. Geleidelijk ontstaan in een kinderhoofd ideeën (BELIEFS) over hoe de wereld in elkaar zit en wat hun eigen rol daarin is om aan hun basisbehoeften te voldoen. Deze ideeën, de emoties die ermee gepaard gaan en de acties die erdoor in gang worden gezet noemt zij BEATs, in moderne taalgebruik hun ‘mindset’. Gedurende de ontwikkeling veranderen deze door ervaringen die kinderen en jongeren hebben op weg naar de bevrediging van hun drie basisbehoeften.

Zij zijn het onzichtbare aspect van hun persoonlijkheid en vormen de motivatie voor de zichtbare persoonlijkheid, de manier waarop iemand zich gedraagt. Alle mensen delen de behoefte om door anderen geaccepteerd te worden, maar zij hebben verschillende mindsets ontwikkeld waardoor zij op heel verschillende manieren met hun gedrag dat doel proberen te bereiken. En soms leiden de mindsets tot inadequaat gedrag, wordt de basisbehoeft niet bevredigd en ontstaan problemen.

Niemand komt op de wereld met een pakketje vaste persoonlijkheidstrekken. Een persoonlijkheid ontwikkelt zich en kan ook veranderen. Dat maakt persoonlijke groei mogelijk. Om mensen met problemen te helpen is het nodig hun BEATs, hun mindsets, voor henzelf helder te krijgen. 

(Bron: Carol Dweck: From needs to goals and representations: Foundations for a unified theory of motivation, personality and development. Psychological Review online, 21 september 2017)

 

(Deel I Hoofdstuk Persoonlijkheid in wording, Dynamisch proces)

Gevoelloze ouders, agressieve kinderen

    Sommige agressieve kinderen hebben zorgzame ouders die aandacht hebben voor hun kinderen en hen met warmte proberen groot te brengen.  
Sommige aardige, sociaal ingestelde kinderen hebben ouders die hard en autoritair opvoeden. 

Maar toch is uit onderzoek wel de indruk ontstaan dat een harde, niet-kindgerichte opvoedingsstijl de kans vergroot dat een kind agressief wordt en wat in het engels ‘callous-unemotional (CU) heet: ongevoelig en emotieloos.

Onder anderen de Amerikaanse psychologe Rebecca Waller heeft daar veel onderzoek naar gedaan, onder zowel biologische ouder-kind paren als onder adoptieouders en kind. Zij vond inderdaad het bovengenoemde verband, maar zij had ook twijfels. Als het om biologische ouder-kind paren gaat zou het kunnen zijn dat een kind de agressie en ongevoeligheid van de hard optredende ouders heeft geërfd. In geval van adoptie is niet vast te stellen of een kind in aanleg al niet de neiging tot agressieviteit heeft en de adoptieouders daarop niet veel anders kunnen reageren dan met autoritair optreden.

Daarom heeft zij recent onderzoek gedaan onder één-eiïge tweelingen en hun ouders. De kinderen hebben dan dezelfde aanleg. Je zou denken dat ouders die zo op elkaar lijkende kinderen op eenzelfde manier zouden behandelen, maar dat blijkt in de praktijk niet zo te zijn.

Er deden 247 tweelingen (454 kinderen) tussen zes en elf jaar mee met hun ouders als onderdeel van een veel groter onderzoek naar het leven van tweelingen.

Vader en moeder vulden onafhankelijk van elkaar een vragenlijst in met 50 vragen over de leefomstandigheden en een vragenlijst met 25 uitspraken over hun opvoedingsgedrag waarop zij eens/oneens moesten invullen: ‘Ik verlies vaak mijn geduld met m’n kind’, ‘Mijn kind weet dat hij altijd bij mij terecht kan als hij ongelukkig is’. Moeders kregen 35 gedragingen voorgelegd die allemaal betrekking hadden op agressie en CU en moesten aangeven in welke mate die op hun kind van toepassing waren.

Er was een duidelijk verband tussen de mate van hardheid van de ouders en de mate van agressie en CU bij kinderen, ongeacht sekse en leeftijd. Wel was het verband sterker in gezinnen die in armoede leefden. Bij kinderen met warme ouders kwam agressie en CU zoals aangegeven door hun moeder veel minder voor.

Een harde opvoedingsstijl was dus een risicofactor ongeacht de aanleg van een kind, want die was in deze onderzoeksgroep gelijk.

(Bron: Rebecca Waller e.a. Parenting is an Environmental Predictor of Callous-Unemotional Traits and Agression: A Monozygotic Twin Differences Study, Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry online, 9 october, 2018)

(Deel I Hoofdstuk Persoonlijkheid in wording, Opvoedingsstijl en persoonskenmerken)

 

Was je als baby gewenst of niet?

    Er is tal van onderzoek gedaan naar de invloed van een ongewenste of ongeplande zwangerschap op de kwaliteit van de relatie tussen de ouders. Maar er is nog weinig bekend over effecten op de kinderen. In een Amerikaans onderzoek van een groep psychologen die zich vooral bezighouden met hechtingsproblematiek heeft men in ieder geval gevonden dat er enig verband is met hechtingsproblemen in de volwassenheid. 

Je kunt ervan uitgaan dat het aantal ongewenste en ongeplande zwangerschappen is afgenomen na het binnen bereik komen van goede voorbehoedsmiddelen, maar ze komen nog steeds voor. Ook is het zo dat ouders na de geboorte tóch blij kunnen zijn met het aanvankelijk ongewenste of ongeplande kind. Maar bij andere ouderparen blijkt het een risicofactor te kunnen zijn. Zowel voor hun relatie als voor hun kind.

Aan het onderzoek deden 350 personen mee, voor tweederde vrouwen tussen 18 en 68 jaar. Zij kregen gestandaardiseerde vragenlijsten voorgelegd waarmee hun hechtingsstijl kon worden vastgesteld. En tussen biografische vragen over hun kindertijd stonden ook enkele waaruit kon worden opgemaakt of zijn weet hadden van hun ’geboortestatus’. 

Van de deelnemers geloofden 56 dat zij ongewenst waren geweest en 174 dachten dat hun geboorte ongepland was. Uit vergelijkingen met de resultaten op de hechtingsvragenlijsten kwamen verbanden naar voren. Vooral voor de ongewenste kinderen. Zij hadden vaker te kampen met vormen van onveilige hechting, hetzij dat zij intieme relaties vermeden, of alleen kortstondige verhoudingen aangingen of anderzijds zich juist vastklampten aan een geliefde. Wat voor liefdesrelaties gold, ging ook op voor de omgang met vrienden en familie: afstand bewaren of juist bovenmatig veel contact zoeken.

Voor de ongeplande kinderen was dat verband er ook, maar in mildere vorm.

In een vervolgstudie vroegen de onderzoekers de deelnemers te proberen zich zo levendig mogelijk de situatie voor te stellen waarin zij ontdekten dat zij vroeger ongewenst of ongepland waren. In die stemming werd een vragenlijst voorgelegd. Vergeleken met de antwoorden op dergelijke lijsten voorafgaande aan het onderzoek, bleek dat zij zich tijdens het ‘inbeelden’ onveiliger en onzekerder voelden.

De onderzoekers concluderen dat als zelfs een imaginair verleden van 20, 30 of 40 jaar terug zo’n effect kan hebben, er toch wel enig verband moet zijn in echte situaties. Zij raden ouders dan ook aan niet met kinderen te praten over hun ongewenste of ongeplande ontstaan, ook niet als zij (bijna) volwassen zijn. (Tenzij natuurlijk zij er bij kunnen vertellen dat ze achteraf heel blij waren) Het probleem is alleen dat je kinderen zoiets vaak niet expliciet hoeft te vertellen. Onwillekeurig zal er in de houding van de ouders vaak iets van doorschemeren.

(Bron: Omri Gilath e.a. Birth status and adult attachment. Journal of Social and Personal Relationships online,  18 juli 2018)

(Deel I Hoofdstuk Een veilige basis Een stabiele basis voor het leven?)

Bange baby’s

    In het algemeen zijn wetenschappers ervan overtuigd dat angst in de geschiedenis van de mensheid een belangrijke overlevingsfactor is geweest. Een emotie die waarschuwt dat gevaar dreigt. Maar mensen verschillen in de mate waarin ze door angst worden overvallen. Sommigen zien altijd overal beren en wolven, anderen lopen niets vermoedend het gevaar tegemoet en de meesten zitten ergens daar tussenin. Die verschillen bestaan ook tussen kinderen. Er zijn in de psychologie twee benaderingen om ze te verklaren. 
De ene is gebaseerd op leertheorie. Overbeschermende ouders die bij het minste geringste roepen ‘niet doen, pas op, dat is gevaarlijk’  geven hun kinderen de stille boodschap mee dat de wereld vol zit met van alles dat je maar beter niet kunt doen, zo veel mogelijk uit de weg moet gaan. Kortom vol met gevaar.
De andere theorie gaat ervan uit dat kinderen al in aanleg verschillen in de mate waarin ze angstgevoelig zijn. Dat heeft bijvoorbeeld te maken met een hoge prikkelbaarheid van hun autonome zenuwstelsel en de snelheid waarmee stoffen worden aangemaakt die de lichamelijke reacties op gevaar kunnen dempen.
De resultaten van een recent onderzoek onder baby’s en hun moeder lijken de aanleg-verklaring te ondersteunen. De moeders gaven antwoorden op gestandaardiseerde vragen wat betreft de mate van hun eigen angstgevoeligheid.
De baby’s – tussen 4 en 24 maanden – kregen op een scherm foto’s te zien van achtereenvolgens vrolijke, boze en neutrale gezichten. Terwijl ze naar een foto keken kwam een andere foto binnen hun gezichtsveld. Er werd gemeten hoe snel zij hun ogen richtten op dat nieuwe beeld. Kinderen van moeders met een hoge angst score bleven langer kijken naar het boze gezicht, alsof ze daar maar met moeite van los konden komen.
Een eerste verklaring zou kunnen zijn dat angstige moeders door hun gedrag de kinderen meer gefocust maken op gevaar. Maar dat ging niet op: er was namelijk geen verschil in de mate van blijven hangen aan het boze gezicht op verschillende leeftijden. Het was dus niet zo dat oudere kinderen die langer de invloed van hun moeder hadden ondergaan langer dan jongere gebiologeerd waren door het boze gezicht. Het is waarschijnlijker dat die kinderen de angstgevoeligheid van de moeder in hun genen hadden meegekregen.  Dat maakt het ook moeilijker te voorkomen dat die kinderen uitgroeien tot bangige volwassenen. De kans is immers dat ze elkaar blijven versterken.

(Bron: Santiago Morales e.a. Maternal Anxiety Predicts Attentional Bias Towards Threat in Infancy. Emotion, 17, 5, 2017)

(Deel I Hoofdstuk Kinderangsten Overbeschermende ouders) 

 

De vicieuze cirkel van angst

    Narigheid die zichzelf in stand houdt is een van de treurige verschijnselen in een kinderleven. Een kind bijvoorbeeld dat zonder het zelf te beseffen een wat norse gezichtsuitdrukking heeft, roept bij anderen vaak een terughoudende reactie op. Daardoor leert het niet dat andere mensen aardig en spontaan kunnen zijn. Communicatie krijgt voor zo’n kind in het algemeen een stroef karakter. Een kind met een vrolijk gezichtje lokt aardige reacties uit en krijgt een ander mensbeeld.

Onderzoekers uit Californië hebben gezien hoe angstige kinderen in een dergelijke vicieuze cirkel angstig kunnen blijven.
In het algemeen geldt dat het in de sociale omgang belangrijk is dat je elkaar in de ogen kijkt. Daaruit kun je aflezen hoe het met de ander staat. Daarop kun je dan je eigen gedrag afstemmen. Bijvoorbeeld of er reden is om bang te zijn. Het is ook bekend dat mensen als ze bang zijn juist vaak wegkijken van andermans gezicht, ook al staat dat vriendelijk.

De ouders van 82 kinderen tussen negen en dertien jaar vulden een gestandaardiseerde vragenlijst in over de mate waarin ze hun kinderen in het algemeen wat angstig vonden. Ook de kinderen zelf vulden een vragenlijst daarover in. 
In het experiment dat volgde werden hun oogbewegingen gemeten terwijl zij individueel naar gezichten op een scherm keken. Ook de duur van het kijken en lichamelijke reacties werden vastgelegd. 
Zij kregen na elkaar twee foto’s van twee vrouwen te zien met een neutrale gezichtsuitdrukking. Daarna dezelfde foto’s,waarbij de ene de vrouw duidelijk angstig keek en bovendien een luide schreeuw te horen was. Ten slotte kwamen weer de twee foto’s met de neutrale uitdrukking op het scherm.
De meeste kinderen keken in de laatste conditie langer naar het gezicht dat in de tweede conditie een angstige uitdrukking had gehad. Alsof zij daaruit af wilden lezen of er misschien nog steeds bij de vrouw reden tot angst was, ook al keek zij op dat moment neutraal. 

Maar bij kinderen die in het algemeen als angstig waren getypeerd lag het anders. Zij keken bij alle gezichten in alle drie condities maar heel vluchtig en draaiden dan hun ogen weg, zij het dat ze iets langer keken naar het angstige gezicht in de tweede conditie. Doordat zij in de derde conditie veelal wegkeken misten zij volgens de onderzoekers de geruststellende informatie dat het eens angstige vrouwengezicht weer neutraal was.
Dat wegkijken is volgens hen op dat moment zelf wel angstreducerend – een kind stelt zichzelf als het ware gerust door niet te kijken – maar als dat een hardnekkige neiging wordt betekent het op de langere duur dat hij of zij bang blijft reageren op iemand die bijvoorbeeld misschien maar één keer boos is geweest. Wegkijken uit angst betekent dat je informatie mist over een ander, of die nu boos kijkt of verdrietig , verrast, angstig of blij. Dat doet afbreuk  aan een soepele sociale omgang.

(Bron: Kalina Michalska e.a. Anxiety symtoms and children’s eye gaze during fear learning. Journal of Child Psychology and Psychiatry online, 24 july 2017)

(Deel I Hoofdstuk Kinderangsten Angstgevoelig door aanleg;

Deel II Hoofdstuk Zelfstandig worden Geleerde hulpeloosheid)

Laat ze vooral ook eens verliezen

    Een aardig experiment, maar er worden wel vergaande conclusies aan verbonden. De Amerikaanse psychologe Carrie Palmquist is geïnteresseerd in de vraag wat beter is: kinderen helpen zo min mogelijk fouten te maken of zijn fouten juist heel leerzaam, omdat ze informatie geven over wat werkt en wat niet?
Samen met een collega bedacht ze een opzet voor een verstopspelletje, dat ze speelden met kinderen van vier en vijf jaar. Voorwerpen werden verstopt en het kind moest ze zoeken. Er waren twee proefleiders die hen met aanwijzingen zouden helpen, maar alleen de ene gaf goede aanwijzingen, de andere onbruikbare.
Voor de ene helft van de kinderen werd het spel zo gemanipuleerd dat ze alle voorwerpen altijd vonden, wat ze ook deden. Voor de andere helft gold uiteraard dat ze een grotere kans hadden een voorwerp te vinden als ze luisterden naar de goede aanwijzingen.
Na afloop werd aan een kind gevraagd welke van de twee proefleiders ze om hulp zouden vragen als ze weer een verstopspelletje zouden moeten spelen.
De kinderen die het gemanipuleerde spel hadden gespeeld hadden geen enkele voorkeur. Doordat ze de verstopte voorwerpen zonder meer hadden gevonden, was er voor hen helemaal geen aanleiding geweest op de aanwijzingen te letten of die nu goed of fout waren. Die informatie ging aan hen voorbij. De kinderen die het spel op een ‘eerlijke’ manier hadden moeten spelen kozen allemaal voor de ‘goede’ proefleider. Tijdens het zoekproces maakten ze gebruik van de informatie die ze van de proefleiders kregen en ontdekten ze aan welke ze wel iets hadden en aan welke niet en hoe ze zo hun kans op het vinden konden vergroten. 
De conclusie die Carrie Palmquist aan dit resultaat verbindt, is dat het niet goed is kinderen te behoeden voor fouten, bijvoorbeeld door ze met bordspelletjes altijd te laten winnen of hen de wat moeilijker onderdelen van een taak uit handen te nemen. Zij noemt dat ‘illusory success’. Op die manier selecteren ze niet tussen wat ze goed en niet goed doen en ontwikkelen ze geen reëel beeld van wat ze wel en niet kunnen en hoe ze beter kunnen worden.

(Bron: Carolyn Palmquist, e.a. Success inhibits preschoolers’ ability to establish selective trust. Journal of Experimental Child Psychology, 152, december, 192-204, 2016)

(Deel I Hoofdstuk Kinderspel Spelregels)

 

Met de smartphone bij de zandbak

    In de Verenigde Staten worden jaarlijks 200.000 kinderen naar spoedeisende hulp gebracht omdat ze gewond zijn geraakt op een speelplaats. Aan speelplaatsen worden tegenwoordig weliswaar veel veiligheidseisen gesteld, maar het aantal ongevallen neemt niet af. Reden voor onderzoekers van de American Academy of Pediatrics eens te gaan observeren hoe of het op zeven speelplaatsen in New York toegaat rond zandbak en klimtoestellen.
Zij observeerden 50 kind-ouder paren, waarvan het kind tussen anderhalf en vijf jaar was en de ouder maar één kind onder zijn of haar hoede had.Observaties van een ouder-kind paar duurde tien tot twintig minuten, waarin iedere twee minuten werd geturfd of de ouder aandacht had voor het kind of niet. Keken ze naar het kind, riepen ze het iets toe, waren ze met het kind bezig of waren ze afgeleid door eigen bezigheden.
Ook werd het aantal keren dat een kind iets ‘gevaarlijks’ deed geturfd. Op een smal randje lopen, zand in het gezicht van een ander kind gooien, met hoofd naar beneden van de glijbaan, springen vanaf een nog zwaaiende schommel. Dat soort dingen.
In de 371 twee-minuten-observaties, lette de ouder in 74 procent van de tijd niet op het kind. In 22 procent daarvan was de ouder met de smartphone in de weer. In de overige 52 procent was hij of zij met iemand aan het praten, zat te lezen, te eten, te zoeken in de tas enzovoort. De smartphone was dus lang niet de enige afleiding, maar in zo’n geval deed een kind wel drie keer zo vaak iets gevaarlijks, dan wanneer zijn of haar ouder op een andere manier werd afgeleid. Bovendien hadden ouders die veel van de smartphone gebruik maakten ook op andere momenten significant minder aandacht voor hun kind, dus ook niet als ze niet door iets anders werden afgeleid.

(Bron: Anna Krevskaya e.a. Cell phones take parents’ attention away from kinds on playground. American Academy of Pediatrics online, 25 april, 2015)

(Deel I hoofdstuk Persoonlijkheid in wording Opvoedingsstijl)

Ik weet het wel, maar ik zeg het niet

    In het beroemde en verfilmde boek van Günther Grass Die Blechtrommel besluit de driejarige Oskar dat hij voortaan niet meer gaat praten. In plaats daarvan uit hij zich door op zijn trommel te slaan. Een prachtig, magisch verhaal.
Zo extreem zal het in werkelijkheid niet vaak voorkomen. Maar toch kan ook een levensechte peuter als het ware weigeren te praten. In eerste instantie wordt dan vaak gedacht aan een achterblijven van de taalontwikkeling. Speciale lesjes om de taal te stimuleren helpen echter niet.
Onderzoekers van de Universiteit van Boulder Colorado zijn tot de conclusie gekomen dat het ook niet aan een gebrekkige taalontwikkeling ligt, maar dat sprake is van sociale geremdheid. Zeg maar van extreme verlegenheid. Zij onderzochten 816 tweelingpeuters toen die 14, 20 en 24 maanden oud waren. Het bleek dat de zwijgzame kinderen gesproken taal heel goed begrepen, hun woordenschat was op maat van hun leeftijd. Alleen gebruikten ze de woorden die ze kenden niet zelf.
Een aanknopingspunt om zulke kinderen te helpen ligt dus niet op het terrein van de taal, maar moet gericht zijn op het stimuleren van zelfvertrouwen en sociale competentie. Dit kan waarschijnlijk het beste gebeuren in goed begeleid groepsspel met in dit opzicht zielsverwante kinderen, zodat ze in ieder geval niet worden overdonderd door praatgrage leeftijdgenootjes.

(Bron: Ashley Smith Watts e.a. Testing Alternative Hypotheses Regarding the Association Between Behavioral Inhibition and Language Development in Toddlerhood. Child Development online, 5 februari, 2014)

(Deel I Hoofdstuk Persoonlijkheid in wording Temperament)